Hệ hình nhận thức trong nghiên cứu ngôn ngữ

Abstract

Bài báo mang lại một bức tranh về việc nghiên cứu ngôn ngữ từ góc độ ngôn ngữ học nhận thức (CL). CL có hai đặc trưng khái quát – generalization, và đặc trưng nhận thức – cognitive. CL hoạt động trên bốn nguyên lí sau đây: cấu trúc ngữ nghĩa là cấu trúc ý niệm, cấu trúc ý niệm được nhận thức bởi năng lực tự hữu của con người, quá trình kiến tạo nghĩa là quá trình ý niệm hoá, và ý nghĩa mang tính bách khoa. Có thể kể một số lí thuyết chính như sau trong ngữ học nhận thức (một bộ phận của CL): Lí thuyết sơ đồ hình tượng (image schema theory), Lí thuyết ẩn dụ ý niệm (conceptual metaphor), Lí thuyết không gian tinh thần (mental spaces), Nghĩa học bách khoa. (encyclopaedic semantics), Phân loại và các mô hình nhận thức lí tưởng hoá (idealized cognitive models - ICM), và Lí thuyết hoà trộn ý niệm (conceptual blending theory). Ngôn ngữ có thể được nghiên cứu từ góc độ ngữ pháp nhận thức. Các tác giả như Talmy và Langacker có những đóng góp quan trọng đối với ngữ pháp học nhận thức. Fillmore và Kay (1999) là các tác giả phát triển lí thuyết ngữ pháp kết cấu. CL đang góp phần tìm hiểu nguyên nhân sâu xa về sự hoạt động của ngôn ngữ, và đưa lại một bức tranh đầy đủ hơn về mối quan hệ giữa ngôn ngữ, tư duy và thế giới thực hữu được phóng chiếu (projected world). Tuy nhiên, CL còn thiếu tính “dự báo – predictive”, và do nó giả thiết rằng sự tồn tại hệ thống ý niệm để giải thích cho các đặc điểm của ngôn ngữ trong khi chưa cung cấp được các bằng chứng kinh nghiệm (empirical evidence). Mặc dầu vậy, vẫn đủ căn cứ để khẳng định rằng xu hướng tất yếu của nghiên cứu ngôn ngữ học phải mang tính nhận thức bởi lẽ ngôn ngữ hay ý nghĩa về bản chất là nhận thức.